Kada je iz Krajine u Derventu 1827. godine na službu stigao srpski pravoslavni sveštenik Jovica Ilić, upitan šta o svešteniku misli, starac Teodor, koji je važio za mudrog i pametnog čovjeka reče: “Upamtiće njega derventska nahija, a može biti i cijela Bosna”.
I uistinu, samo par godina po dolasku u Derventu sa djecom i suprugom, popadijom Trivunom, odigraće Jovica Ilić glavnu ulogu u događaju čija će se važnost pokazati nekoliko godina kasnije.
Pop Jovica, kako ga je narod zvao, ostalo je zapisano, ne samo da je bio energičan i inteligentan, te za ono vrijeme više nego učen i obrazovan čovjek koji je znao naizust propovijedi, već i izuzetno hrabar. Nije mogao nikako da trpi nasilje koje su Turci činili, naročito prema hrišćanskim ženama, pa se nije ustručavao ni da im se suprotstavi.
Karakteru je sasvim odgovarao i njegov fizički izgled, pa teško da je bilo onoga ko popa Jovicu ne bi primijetio. Jahao je dobrog konja i nosio iz inata kabanicu i čizme koje niko u to vrijeme osim Turaka nije smio da nosi, pa su ga oni prozvali Čizmo. Znalo se i da ima i veze sa uticajnim ljudima u Srbiji, na čiju je pomoć uvijek mogao da računa.
Ondašnje su prilike bile izuzetno nepovoljne za pravoslavni hrišćanski narod. Muslimanski velikaši borili su se protiv uvođenja carskih reformi u Bosni, a iako su jednom trenutku bili dovedeni u pokornost sultanu Mahmudu drugom, to nije dugo trajalo. Carski predstavnik Mahmud Hamdi-paša pokušao je da uvede sultanove reforme u Bosni, ali je naišao na veliki otpor.
– Zbog trvenja unutar Osmanskog carstva nasilje nad hrišćanskim narodom svakim danom je postajalo sve teže, pa su pojedini sveštenici i viđeniji ljudi morali da bježe iz Bosne u Srbiju – zapisao je istoričar Dragoslav Stranjaković u knjizi “Buna Srba hrišćana u Bosni 1834, godine”.
Muke i patnje hrišćana, otkako je za vezira došao Daut-paša dostigle su vrhunac. Zbog ovakvog stanja u drugoj polovini 1833. godine počinje tajno organizovanje bune Srba hrišćana u nahijama banjalučkoj, bijeljinskoj, tuzlanskoj i derventskoj.
O samom organizovanju pobune u Derventi postoje različiti zapisi. Sigurno je to da ju je pop Jovica pripremao sa sveštenicima kako iz okolnih parohija, tako i onima koji su prebjegli u Srbiju.
– Bio je u stalnoj vezi, pomoću pisama i preko kurira, sa popom Pavlom Karano-Tvrdkovićem. Posljednja pisma, koja je pop Jovica poslao popu Pavlu, od kojih je jedno adresirano za kneza Miloša, pop Pavle nije sačekao u Beogradu, pošto je ranije otišao za Šabac. U svome pismu knezu Milošu pop Jovica ga izvještava, da je stanje hrišćana gore nego ikad i da “sirotinja raja” ne može više izdržati. Moli ga da piše sultanu “šta se od njih radi”. Zatim pop Jovica moli kneza Miloša da popa Pavla primi kod sebe i da mu vjeruje sve ono što mu on bude kazao – zapisao je Stranjaković.
Pop Pavle se putem pisama i raznih kurira sa viđenijim ljudima u nahijama banjalučkoj, bijeljinskoj, tuzlanskoj i derventskoj dogovarao da početkom proljeća 1834. dignu ustanak protiv Turaka. Za ovu svrhu počeo je vrbovati ljude u Beogradu, a pored njega jedan od glavnih organizatora bune u Srbiji bio je Jefta Opalić, đumrukdžija na Varoš kapiji. U Šapcu je pop Pavle uspio da za bunu zainteresuje priličan broj ljudi, pa je Šabac postao centar u kojem su se organizovale pristalice bune.
Pop Pavle je pošao iz Šapca na Drinu 7. februara 1834. godine. Kada je prešao rijeku prišli su mu mnogi ljudi, ali su ga uveče buljubaša i policajci (panduri) prognali iz “beljinskog kadiluka u zvornički” pod planinu Majevicu. Tu su ga opazile turske straže i krenula je potjera, pa je već 9. februara bio prinuđen da se vrati na srpsku stranu i na kraju je završio u šabačkom zatvoru.
Buna u Derventi ipak je izbila u martu 1834. godine i dobila je naziv “Pop-Jovičina buna” po svešteniku Iliću, koji je predvodio pobunjenike.
Pop Pavle i pop Jovica su ranije dogovorili da buna u Bosni počne “bijele nedjelje”, to jest između 26. februara i 4. marta i kako se približavalo to vrijeme pop Jovica poslao je svoju porodicu u Austriju i potom počeo organizovanje ustanka. Znak za ustanak Srba je bio dat na taj način što su ustanici zapalili “Odžake” Husien-kapetanovog brata u Skugriću.
Pop Jovica je zatim digao pobunjenike u pojedinim selima u svojoj parohiji, otišao niz Savu do Odžaka i Gnionice i preko Botajice i Dugog Polja u Podnovlje, gdje se sastao sa ustanicima popa Pavla Džabića. Pop Jovica okupio je oko 600 ljudi, razdijelio ih na čete i postavio komandante, uglavnom popove. Oružja su imali veoma malo, a od municije svega jednu torbu baruta koju je pop Jovica nosio stalno sa sobom.
– Između ustanika i Turaka došlo je do tri sukoba i to 10. marta kod sela Potočani, potom dan kasnije kod Gnionice, a 13. marta bila je i najveća bitka i to na Zborištu u selu Podnovlju gdje je turska vojska razbila ustanike. Poginulo je 200 seljaka i 100 vojnika – priča magistar istorije Đorđe Nijemčević iz Modriče.
U prva dva sukoba ustanici su imali nešto uspjeha i malo žrtava, pa su već u prvoj bici gonili Turke do Vučjaka. Posljednji sukob se, međutim, pretvorio u pravi pokolj, a ubijeni su, između ostalih i pop Pavle Džabić i barjaktar Savo Gibanica. Prema nekim istorijskim izvorima, pop Jovica je ranjen i pobjegao je na planinu Vučjak sa stotinak ljudi.
Poslije svega nekoliko dana tako je završen prvi ozbiljniji ustanak Srba hrišćana u Bosni.
Nakon ustanka hrišćanima je bilo teže nego prije jer su uslijedila neviđena zvjerstva. Ulice su bile pune leševa.
Iako je prema mišljenju većine istoričara ova buna od samog starta zbog loše i slabe pripremljenosti i organizovanosti bila osuđena na propast, ona važi za prvu značajniju bunu poslije Prvog srpskog ustanka na ovim prostorima jer je s njom počela borba za oslobođenje.
– Vučjak i Posavina Pop Jovičinom bunom prvi put dolaze u epicentar ključnih događaja ne samo u Bosni, nego i u susjednim pokrajinama i državama – kaže Nijemčević.
Akademik Staniša Tutnjević, koji je proučavao Pop Jovičinu bunu naglašava da je ona bila najupečatljiviji događaj u opštem metežu u prvoj polovini 19. vijeka na širem području od Banjaluke do Bijeljine.
– U istorijskoj nauci smatra se prvim ozbiljnim i najizrazitijim činom pobune hrišćana u važnom periodu posrtanja Osmanskog carstva – pojašnjava Tutnjević.
Ističe da je buna bila direktan odgovor na zulum i napominje da je narod prije toga protestovao zakonitim putem i tražio zaštitu od sultana.
– Kada to nije koristilo, prihvatio se vatre i kubure. Važno je i to da je ovaj događaj pomno pratila evropska javnost i potom činila napore da turska uprava u Bosni bude privedena važećim evropskim političkim i kulturnim normama i naporima – kaže Tutnjević.
Dodaje da nije ni čudno što su se potpunije vijesti o pop Jovičinoj buni iz prve ruke mogle prvo naći u jednim njemačkim novinama, a tek odatle su prenesene u “Novinama Srbskim”.
– Taj otpor bio je uvod u dalje, sudbonosne događaje iz druge polovine 19. vijeka poslije kojih će na osnovu Berlinskog kongresa petovjekovno ropstvo pod Turcima konačno biti okončano – ističe Tutnjević.
Nejasna sudbina
Kakva je bila sudbina popa Jovice, nikad sa sigurnošću nije utvrđeno.
Ostalo je zapisano da se jedno vrijeme skrivao na Vučjaku i potom otišao u Srbiju. Dok neki istorijski izvori tvrde da je u Srbiji dobio parohiju i nastavio da službuje, istoričar Aleksa Ivić naveo je u svom radu u ovoj buni da je popa Jovicu knez Miloš odmah u aprilu 1834. godine pod pratnjom poslao u Carigrad da mu tamo sude.
Izvor: glassrpske.com / Autor: Damir Kljajić
