Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika 2011. godine, proglasila je „Graditeljsku cjelinu – Lipanjska (Hadži Džaferova, Lipa) džamija sa haremom u Gračanici“, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Graditeljska cjelina se sastoji od objekta džamije i harema.
Lipanjska (Hadži Džaferova, Lipa) džamija se nalazi u Gračanici, u mahali Lipa poznatoj i kao Hadži Džafer mahala.
U narodu se zadržalo predanje da je Lipanjsku (Hadži Džaferovu, Lipa) džamiju sagradio izvjesni Hadži Džafer i da je kod nje zasadio lipu pod kojom su ljudi boravili u hladu, čekajući namaz. Kasnije je to postalo mjesto stalnog okupljanja ljudi nazvano ”pod Lipom”. Tako je sve bilo dok se lipa nije osušila. Poznato je da je drvo lipe prisutno pred skoro svakom džamijom i da ima snažan simbolički značaj u religiji. Pretpostavlja se da je po toj lipi cijela mahala koja se razvila oko džamije dobila ime.
Naselje Gračanica postoji u srednjem vijeku. Status grada (kasabe) dobiva prije 1548. godine, središte prostranog kadiluka postaje 1572. godine a na prelazu 16/17. stoljeće ima razvijenu čaršiju i osam muslimanskih bogomolja.
Hadži Džafer (u narodu Lipa) mahala je jedna od petnaestak tradicionalnih gračaničkih mahala i razvila se najkasnije u 18. stoljeću. Pored džamije, vjerovatno iz 18. stoljeća, u mahali imaju i druge starine, kao što je lokalitet Tečište (po staroj tekiji), turbe Mula Dedin mezar, nišani Šehiti, stara česma…
Džamija je sagrađena blizu raskrsnice u središtu mahale Lipa i bila je sa bondruk konstrukcijom i ispunom od ćerpića. Dimenzije džamije su iznosile 5×4 ili 6×4 metara sa niskim drvenim šišetom (tavanicom) i malom drvenom munarom. U džamiji se klanjala džuma i bajram namaz.
U narodu se zadržalo predanje da je džamiju sagradio izvjesni Hadži Džafer i da je kod džamije bila stara lipa pod kojom su ljudi boravili u hladu, čekajući namaz. Običaj je bio starinom, da se za Kurban bajram ”prinose” kurbani pod tom lipom.
U prvo vrijeme džamija je bila pokrivena šindrom kasnije crijepom. Džamija je zbog dotrajalosti srušena 1934-1935 godine da bi na njenom mjestu bila podignuta nova džamija sa drvenom munarom, koja također ima bondruk konstrukciju, ali sada sa ispunom od cigle. Drvena munara sa otvorenom galerijom ima oblik kamene munare. Pretpostavka je da se ovakav tip munara počeo graditi u 19. stoljeću. Uz staru džamiju bila je i česma u koju je dovedena voda drvenim čunkovima sa Drijenče za potrebe džamije i mahale. Taj vodovod je služio do 1937. godine, kada su drveni čunkovi zamijenjeni željeznim cijevima. Džamija je obnovljena i renovirana i 1996. godine.
Pristup džamiji je sa sjeverozapada, preko ulaznog trijema, dimenzija 6,60×2,68 m. Centralni molitveni prostor je dimenzija 6,30 x 6,00 m, a visina, mjerena od poda do tavanice iznosi 4,87 m metara. U jugoistočnom zidu nalazi se mihrab, desno od mihraba nalazi se drveni minber, jednostavne izvedbe sa profilacijom na bočnoj strani i ispod kupe. Prednji mahfil srednje dubine bio je širine 1,50 metara i dužine 4,40 metara.
Osmougaona munara je drvena, sa otvorenom galerijom i ima sve elemente kamene munare. Munara je šezdesetih godina 20. stoljeća obložena pocinčanim limom. Ukupna visina munare iznosi 15 metara.
Oko Lipa džamije je prostrano greblje a neki od starijih nišana su iz 1738 i 1753. godine.
Iako u prilićno lošem stanju, Lipanjska (Hadži Džaferova, Lipa) džamija predstavlja rijedak primjer džamije koja ima bondruk konstrukciju sa ispunom od cigle kao i drvenu munaru sa otvorenom galerijom.
Projekat „Predstavljanja i afirmacije nacionalnih spomenika Tuzlanskog kantona u elektronskim i drugim aktuelnim medijima“, tokom 2018. godine, provodi Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, uz saglasnost i podršku nadležnog Ministarstva za kulturu, sport i mlade TK.
Izvor: rtvslon.ba
